دستـگاه ادراری
مقدمه
کليه يکی از اندامهای مهم برای تنظيم اسمولاريته بدن مهره‌داران است و اين کار را از طريق تشکيل ادرار انجام می‌دهد. تشکيل ادرار در کليه به طريق موضعی و هورمونی کنترل و تنظيم می‌شود. دستگاه ادراری شامل کليه و مجاری ادراری است که ادرار را به مثانه مي رسانند و از طريق پيشابراه دفع می‌کنند. تنظيم اسمولاريته بدن در مهره‌داران عالی عمدتا بر عهده کليه‌هاست. کليه پستانداران در ثبات محيط درونی يعنی حجم مايعات و الکتروليتهای بدن نقش اساسی دارند. کليه همچنين در تثبيت PH مايعات بدن اهميت زيادی دارد.
ساختمان کلیه
کليه‌ها به صورت جفت در پشت صفاق قرار دارند. کليه‌ها با وجود وزن کمشان (حدود 1% وزن بدن در انسان) مقدار قابل ملاحظه‌ای خون دريافت می‌کنند. کليه توسط پوششی سخت و مقاوم از بافت همبند به نام کپسول پوشيده شده است. بطور کلی کليه از قشر ، مرکز و لگنچه تشکيل شده است. لگنچه از طريق ميزنای به مثانه ارتباط پيدا می‌کند.
ادرار در طی عمل دفع از طریق مجرای ادراری مثانه را ترک می‌کند تشکيل ادرار هنگامی که به لگنچه می‌رسد کامل می‌شود. ادرار از لگنچه به مثانه حمل شده و بدون تغيير دفع می‌شود. دفع ادرار از طريق کنترل عصبی اسفنکتر ارادی مثانه که در گردن پيشابراه قرار دارد صورت می‌گيرد. کليه از واحدهای ساختاری به نام نفرون ساخته شده است.
احساس دفع ادرار
هنگامی که ديواره مثانه بر اثر پر شدن تدريجی آن کشيده می‌شود گيرنده‌های کششی ديواره مثانه تحريک می‌شوند و امواج عصبی توليد می‌کنند که توسط رشته‌های عصبی آوران به نخاع و بعد به مغز منتقل می‌شود و بدين سان احساس دفع بوجود می‌آيد. سپس اسفنکترها شل شده و ماهيچه صاف مثانه تحت فعاليت اعصاب خودکار منقبض و محتويات مثانه به پيشابراه خالی می‌شود.
نفرون
واحد عملی کليه نفرون نام دارد. نفرون لوله پيچيده‌ای متشکل از يک لايه بافت پوششی است که در يک انتها بسته است و در انتهای ديگر به درون لگنچه باز می‌شود. تعداد نفرونها در انسان پس از تولد افزايش نمی‌يابد اما طول نفرون در دوره رشد زياد می‌شود. هر نفرون ار کپسول بومن، لوله پيچيده نزديک، لوله هنله، لوله پيچيده دور و مجرای جمع کننده تشکيل شده است.
کپسول بومن
نفرون در انتهای بسته اش پهن شده که آن را کپسول بومن می‌نامند. در کپسول بومن دسته‌ای مويرگ به نام گلومرول وجود دارد که به ديواره کپسول بومن چسبيده است. مجموع کپسول بومن و گلومرول را جسم مالپيگی می‌نامند. پلاسما از ديواره اين مويرگها و پس از تک لايه ياخته‌ای بافت پوششی ديواره کپسول بومن عبور کرده و در حفره کپسول تجمع می‌يابد تا جريان خود را در بخشهای مختلف نفرون آغاز کند.
مويرگهای گلومرولی از نفوذپذيری خيلی بيشتری نسبت به مويرگهای ساير نقاط بدن برخوردار هستند. اپی‌تليوم کپسول بومن پايکدار و شکافدار است اين شکافها توسط غشای نازکی بسته شده‌اند. غشای گلومرولی از عبور آزاد مواد خنثی با قطر بيشتر از 8 نانومتر جلوگيری می‌کند. بنابراين غشای گلومرولی با وجود تراوايی بسياری که دارد دارای تراوايی انتخابی است.
لوله پیچیده نزدیک
لوله‌ای است پيچيده که بلافاصله پس از کپسول بومن قرار می‌گيرد. بخشی از ياخته‌های پوششی اين لوله که به طرف حفره نفرون قرار دارد، دارای لبه برس مانند است اين امر باعث افزايش سطح جذب آنها می‌شود. فرآيند انتقال در غشای اين ياخته‌ها به مقدار قابل توجهی انجام می‌گيرد. بين ياخته‌های لوله پيچيده نزديک اتصال محکمی وجود دارد. و اين نوع اتصال باعث می‌شود که آب و محلولهای با وزن مولکولی کم بتوانند از فواصل ياخته‌ها به فضای برون ياخته راه يابند. اگر مقدار زيادی مايع به فضای برون ياخته‌ای راه يابد جذب خالص به مقدار کم انجام می‌شود.
بخش پایین رونده لوله هنله
اين قسمت دارای ياخته‌های نازک و ميتوکندری اندک و با لبه سلولی فاقد حاشيه برس مانند است. و انتقال فعال انجام نمی‌گيرد و انتقال به صورت انتشار صورت می‌گيرد.
قسمت بالا رونده وضخیم لوله هنله
اين قسمت دارای ميتوکندری زياد و لبه برس مانند است در قسمت دهانه ياخته پوششی اين قسمت پمپی وجود دارد که بطور فعال و همزمان يک يون سديم و يک يون پتاسيم و دو يون کلر را از مجرا به درون ياخته منتقل می‌کند.
لوله پیچیده دور
دارای دو بخش رقيق کننده و بخش انتهايی است. بخش رقيق کننده شبيه بخش ضخيم بالا‌رو لوله هنله است. اتصال بين ياخته‌ها از نوع اتصال محکم است و به هيچ وجه اجازه عبورآب و نمکها را از فواصل بين ياخته‌ها نمی‌دهند. انتهای لوله پيچيده دور به مجاری جمع کننده ختم می‌شود.
مجرای جمع کننده
انتهای لوله پيچيده دور به مجاری جمع کننده ختم می‌شود و محتويات لوله ادراری به درون آنها می‌ريزد. بخش انتهايی لوله پيچيده دور و مجرای جمع کننده از نظر ساختار بافتی و عملکرد شبيه يکديگرند. ميتوکندری کم و پرزهای دهانه‌ای کم از ويژگيهای اين ياخته‌هاست. مجاری جمع کننده پس از ورود به لگنچه‌های کليوی بهم ملحق شده و از تعدادشان کاسته می‌شود.
مراحل تشکیل ادرار
مرحله اول تشکيل ادرار يعنی پالايش پلاسما و تجمع مايع پالايش شده که ادرار اوليه گفته می‌شود در کپسول بومن صورت می‌گيرد. مايع پالايش شده گلومرولی در انسان به ميزان 125 ميلي‌ليتر در دقيقه و يا حدود 180 ليتر در روز است. هنگامی که اين رقم با ميزان آب آشاميده مقايسه گردد معلوم می‌شود که بدن می‌بايست سريعا دچار کم آبی شود مگر اينکه قسمت اعظم مايع پالايش شده مجددا به درون جريان خون جذب گردد. جذب مجدد يکی از اعمال مهم نفرون است.
جذب مجدد لوله‌ای
لوله پيچيده نزديک : از جمله موادی که توسط کلاف خونی پالايش شده بوسيله لوله پيچيده نزديک جذب می‌شوند الکتروليتهايی مانند سديم و پتاسيم ، کلرورها و بيکربناتهای يونها ، گلوکز ، اسيدهای آمينه و پروتئينهای کوچک و اسيد اسکوربيک هستند.
لوله هنله : بخش پايين رونده لوله هنله تراوايی نسبتا زيادی نسبت به آب و تراوايی متوسطی نسبت به NaCl و اوره دارد. در غشای ياخته‌های پوششی بخش بالا رونده لوله هنله پمپی وجود دارد که به طريق هم انتقالی يک يون سديم و يک يون پتاسيم و دو يون کلر را از مجرای نفرون به درون ياخته منتقل می‌کند.
لوله پيچيده دور : در غشای طرف مجرای اين ياخته‌ها نيز پمپی وجود دارد که به طريق هم انتقالی باعث انتقال سديم و پتاسيم و کلر به درون ياخته جذبی می‌شود.
بخش انتهايی لوله پيچيده دور و مجرای جمع کننده : اين دو بخش از نظر عملکرد به هم شبيه بوده و نسبت به آب و اوره ناتراوا هستند مگر در حضور هورمون ADH که آب ادرار رقيق به درون مايع بين ياخته‌ای غليظ‌تر در بخش مرکزی کليه جريان می‌يابد. دو بخش انتهای لوله پيچيده دور و مجرای جمع کننده نسبت به يون سديم ناتراوا هستند.
ترشح مجرایی
ترشح پتاسيم : در شرايط عادی يون پتاسيم 95 _ 90 درصد و بطور آزادانه کپسول بومن پالايش می‌گردد، بطور فعال در لوله پيچيده نزديک جذب مجدد می‌شود. به اين ترتيب يون پتاسيم کمی توسط ادرار دفع می‌گردد. انتقال يون پتاسيم به لوله نفرون به ميزان فعاليت پمپ سديم- پتاسيم ATP در غشای ياخته‌های پوششی ديواره نفرون بستگی دارد.
ترشح يون هيدروژن : ترشح هيدروژن عمدتا در لوله پيچيده نزديک و دور لوله جمع کننده انجام می‌شود.
مکانیسمهای تنظیم کننده کلیه
کليه می‌تواند به کمک مکانيسهای عصبی يا هورمونی يا ترکيبی از هر دو وظيفه خود را در حفظ ثبات محيط درونی انجام دهد. کليه اين کار را به سه طريق انجام می‌دهد:
- · کنترل ميزان پالايش گلومرولی
- · کنترل جذب مجدد لوله‌ای يون سديم
- · کنترل نگهداری اسمزی آب
آزمایشگاه پاتوبیولوژی سپند
دیدگاه خود را درج کنید